دوگانه‌ «پیشرفت حقیقی» و «پیشرفت صوری»

به گزارش سرویس فضای مجازی خبرگزاری صدا و سیما؛ انقلاب اسلامی در افق تاریخی خود، حرکتی کلان علیه «تقلید و وابستگی» و در راستای دستیابی به «پیشرفت مستقل و حقیقی» بوده است. آنچه رهبر انقلاب اسلامی در دیدار رمضانی مسئولان نظام ذیل بحث تعریفِ «منافع ملّی» و لزوم برخاستن آن از «هویّت ملّی» مطرح کرده‌اند را در سطح کلان می‌توان براساس چارچوب «پیشرفت حقیقی» و «پیشرفت صوری» تبیین کرد. این دوگانه که اوّلی برآمده از هویّت و داشته‌های ملّی و دینی و دومی توأم با نابودی اینها است، پس از گذشت چند دهه از پیروزی انقلاب اسلامی همچنان پیش‌روی نخبگان، مسئولان و مردم ما قرار دارد.
پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در یادداشت زیر براساس بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به تبیین دقیق‌تر ابعاد این مسئله می‌پردازد.

رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با کارگزاران نظام، «منافع ملی» را «ملاک تصمیم‌گیری» و تشخیص راه از بیراهه توسط مسئولین کشور دانستند: «اگر بخواهیم راه را از بیراهه تشخیص بدهیم... احتیاج داریم که اوّلاً ملاکهای تصمیم‌گیری‌مان را مشخّص کنیم و آنها را درست انتخاب کنیم.» ۱۳۹۶/۳/۲۲ و منفعت ملّی را آن چیزی معرفی کردند که نه‌تنها با «هویّت  ملّی» معارضه‌ای نداشته که برخاسته از آن باشد: «مسئله اینجا است که منافع ملّی را چه‌جوری تعریف کنیم، چه‌جوری شناسایی کنیم... منفعت ملّی آن چیزی است که با هویّت ملّت ایران هیچ‌گونه معارضه‌ای نداشته باشد و از آن برکنار هم نباشد؛ یعنی برخاسته‌ی از این هویّت باشد.» ۱۳۹۶/۳/۲۲ 

اما برای درک مبنایی و صحیح این بیانات و فهم زمینه‌های طرح این بحث باید به منظومه‌ی فکری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رجوع کرد. با مطالعه‌ی سوابق این مسئله در بیانات رهبر انقلاب، «چالش تاریخی در موضوع پیشرفت» و «شکل‌گیری دوگانه‌ی پیشرفت اسلامی - ایرانی و توسعه‌ی غربی» پُررنگ و بارز می‌شود. در ادامه برای تبیین دقیق ابعاد بحث حضرت آیت‌الله خامنه‌ای این مسئله را براساس بیانات ایشان بررسی می‌کنیم.

برای درک تاریخی موضوع، توجه به زمینه‌ها و چگونگی آشنایی و برخورد ایرانیان با پدیده‌ی مدرنیته و پیشرفت‌ اروپایی مهم است. اولین آشنایی ما با این فضا توسط «شاهزاده‌ها و رجال دربار قاجاری» رقم خورد: «اول که نشانه‌های پیشرفت اروپایی برای ایرانیها معلوم شد، کم‌کم به فکر افتادند که ببینند در اروپا، در آن طرف دنیا، چه خبر است؛ قبل از آن، اصلاً خبر نداشتند که در دنیا چه خبر است!... بعد که جنگ ایران و روس شد و دستگاه قاجاری به واسطه‌ی سلاحهای پیشرفته‌ی روسها تودهنی محکمی خورد، تازه کسانی را به اروپا فرستادند... اولین کسانی که با موج به اصطلاح مدرنیته مواجه شدند، چه کسانی بودند؟ شاهزاده‌ها، رجال دربار قاجاری و شخصیتهای متنفذ سیاسی آن روز.» ۱۳۸۵/۸/۱۸ اما  برخورد این جریان روشنفکری با پدیده‌ی پیشرفت صنعتی و... برخوردی منفعلانه و تقلیدی بود: «روشنفکران ما کسانی بودند که به اروپا می‌رفتند یا نوشته‌های آنها را می‌خواندند؛ لذا با پیشرفتهای آنها آشنا می‌شدند و خود را در مقابل آنها ناتوان و حقیر می‌دیدند... اینها می‌گفتند ما باید صددرصد به نسخه‌ی آنها عمل کنیم تا پیش برویم.» ۱۳۸۳/۱۲/۵ 

در واقع آنچه تحت عنوان «پیشرفت و ترقی» توسط جریان روشنفکریِ درباری کلید خورد چیزی جز چوب حراج زدن بر فرهنگ و منافع ملی و «وابستگی» روزافزون کشور به استعمارگران نبود: «یک گرایش [غلط درباره‌ی پیشرفت] عبارت است از خیانتهائی که به نام پیشرفت و تحول انجام گرفته؛ ضربه‌هائی که به نام خدمت و زیر پرچم اصلاحگری بر پیکر ملت ما وارد شده است. از دوران قاجار خیلی از درباریان قاجار و شاهزادگان قاجاری عامل و وسیله‌ی وابستگىِ نادانسته‌ی کشور و فرهنگ ما به غرب شدند و ادعایشان این بود که این، پیشرفت و تحول است!.» ۱۳۸۶/۲/۲۵ 

اما از سوی دیگر آنچه که فاجعه را کامل می‌کرد این بود که در طرف مقابل، جریانی قرار داشت که به واسطه‌ی قدرت علمی و صنعتی خود، پدیده‌ی «استعمار» و چپاول ملت‌ها را شکل داده بود: «طرف مقابلی که ما توصیه می‌شدیم به این که از او تبعیت کنیم، چیست؟ همان انقلاب صنعتی و انقلاب علمی و پیشرفت علمی‌ای است که نگاهش فقط محدود به چارچوب کشور خود نمی‌شود؛ بلکه به دنیا به چشم یک ذخیره و یک انبار بزرگ که باید از آن استفاده کند و ببلعد تا این که بتواند حجم خودش را بیشتر کند و خود را توسعه دهد، نگاه می‌کند.» ۱۳۸۳/۱۲/۵ در یک جمله «پیشرفت و نوسازی» نام دیگرِ «استعمار» بود: «استعمار ملّتها به نام پیشرفت ملّتها  انجام گرفت. استعمار یعنی نوسازی... هزار فاجعه به  وجود آوردند؛ زیرِ نام نوسازی، پیشرفت، استعمار. در دوره‌ی بعد هم که نواستعمار پدید آمد، باز هم همین بود.» ۱۳۸۶/۲/۲۵ متأسفانه این روند فاجعه‌بار در بُرهه‌ها و مقاطع تاریخی گوناگون استمرار  یافت: «به آن مقداری که در دوره‌ی قاجار بود، قانع نبودند. پهلوی را برای این سرِ کار آوردند... مسئله‌ی کشف حجاب، مسئله‌ی تغییر لباس و مسئله‌ی حذف کردن نشانه‌های ایرانىِ اسم: میرزا، سید، خان، آقا، دادن امتیازات فراوان در زمینه‌های نفت و آوردن مستشارهای خارجی از این قبیل است... این چالشهایی که علما با حکام دورانهای مختلف داشتند همه در این مرز است؛ مرز منافع ملی، و آن طرف هم که تحول ناشی از اراده و تصمیم‌گیری قدرتهای بیگانه است.» ۱۳۸۵/۸/۱۸ 

 اینگونه بود که در تجربه‌ی تاریخ معاصر ایران، دوگانه‌ی «استقلال و وابستگی» در قالب مسئله‌ی «پیشرفت» و در چارچوب «نظام سلطه» نمودی تمام‌عیار یافت: «نظام سلطه یعنی یک نظام دوقطبی جهانی بین کشورها... یک دوگانه‌هایی به وجود آمد، [ازجمله] دوگانه‌ی پیشرفت و توقّف... دوگانه‌ی ابتکار و تقلید... دوگانه‌ی استقلال و وابستگی.» ۱۳۹۶/۳/۱۷ 

انقلاب اسلامی در چنین فضایی به پیروزی رسید: «انقلاب ما، و جمهوری اسلامی در مقابل یک چنین وضعی سینه سپر کرد.» ۱۳۹۶/۳/۱۷ انقلاب تحوّلی بنیادین به وجود آورد: «انقلاب اسلامی یک تحوّل عظیم ایجاد کرد... در انقلاب، خودباوری و اعتماد به نفس، به جنگِ وابستگی رفت؛ خدا هم کمک کرد.» ۱۳۹۵/۷/۲۸ کار بزرگ امام خمینی (رحمه‌الله) در گشودنِ راه  پیشرفتِ حقیقی اینجا نمایان می‌شود: ««ما میتوانیم» را امام بزرگوار در اعماق جان این ملّت قرار داد. این، یکی از مظاهر مهم عقلانیت امام بزرگوار بود.» ۱۳۹۰/۳/۱۴  و «امام با انقلاب اسلامی و با تشکیل جمهوری اسلامی، راهِ میانه‌ی عقب‌ماندگی و غرب‌زدگی را ترسیم کرد.» ۱۳۸۷/۳/۱۴ اینگونه بود که پیشرفتِ ایران با انقلاب اسلامی «شروع» شد:  «پیشرفت در کشور ما با انقلاب و با نهضت انقلابی شروع شد. یک جامعه‌ی ایستای راکد، زیر فشار، استعدادهای خفته، بدون اجازه‌ی هیچ تحرّکی در دریای عمیق استعدادهای ملّی ما، با حرکت انقلابی دگرگون شد.» ۱۳۸۶/۲/۲۵ نکته‌ی مهم در  تجربه‌ی پیشرفت حقیقی و مستقل ملت ایران در عصر انقلاب اسلامی این بوده که: «ملّت ایران اثبات کردند که بدون تکیه‌ی به آمریکا، بدون تکیه‌ی به قدرتهای مدّعی، بلکه با دشمنیهای آمریکا و قدرتهای مدّعی دنیا، یک ملّت میتواند به پیشرفت واقعی دست پیدا کند.» ۱۳۹۱/۳/۱۴

اما ماجرا با پیروزی انقلاب اسلامی به پایان نرسید. قدرت‌های استعماریِ ضربه‌خورده از ناحیه‌ی انقلاب، تمام‌قد به میدان مقابله با انقلاب و مانع‌تراشی در مسیر حرکت ملت به سوی پیشرفت آمدند: «... این جریانها، همه در مقابل نظام جمهوری اسلامی صف‌آرایی کردند، توانایی‌های خودشان را آزمودند، ضربه‌های خودشان را زدند؛ یک مبارزه‌ای شروع شد، مبارزه‌ی سخت، نیمه‌سخت و نرم.» ۱۳۹۶/۳/۱۷  در مبارزه‌ی نرم، آفتِ وابستگی «بازتولید» شد: «همان آفت وابستگی، بعد به شکلهای دیگری در کشور بازتولید شد؛ چون بالاخره دشمنان عامل دارند... اینها شروع کردند بازتولیدِ همان فرهنگ وابستگی، منتها با یک ادبیّات شیک و رنگ‌آمیزی‌شده و قالب‌بندی‌شده و بسته‌بندی‌شده به اسمهای دیگر: جهانی شدن، وارد شدن در خانواده‌ی جهانی.» ۱۳۹۵/۷/۲۸ در حقیقت هرچند: «انقلاب اسلامی آمد مسیر را عوض کرد. ما آمدیم به سمت خودجوشی، خوددانی و خودفهمی؛ لیکن هنوز بسیاری از بنیانها به همان حال سابق موجود است.» ۱۳۹۰/۲/۱۴ 

در چنین فضایی بود که آیت‌الله خامنه‌ای برای تحقق پیشرفت حقیقی در کشور و جلوگیری از بازگشت الگوی غلط و خسارت‌بارِ وابستگی و دنبال کردن منافع تخیّلی، پیگیری «الگوی پیشرفت ایرانی - اسلامی» را «دستور کار قطعی جمهوری اسلامی» اعلام می‌کنند: «دستور کار قطعی نظام جمهوری اسلامی، دنبال کردن الگوی پیشرفت ایرانی - اسلامی است. ما پیشرفت را به شکلی که غرب دنبال کرد و پیش رفت، نمیخواهیم.» ۱۳۹۲/۵/۱۵  دوگانه‌ی «پیشرفت حقیقی» و «پیشرفت صوری» در ادبیات رهبر انقلاب در واقع اشاره به همین دو الگوی کلان در تجربه‌ی معاصر ایران دارد: «مراد ما از پیشرفت، پیشرفت صوری نیست، پیشرفت حقیقی است. پیشرفت صوری این است که یک رونق ظاهری به اقتصاد بدهیم، یک مقداری جنس وارد کنیم و زرق‌وبرقی بدهیم؛ این میشود پیشرفت صوری، این فایده‌ای ندارد، این ممکن است علی‌العجاله مردم را یک مقداری خشنود کند امّا در نهایت به ضرر کشور تمام خواهد شد. پیشرفت باید حقیقی باشد، عمیق باشد و متّکی به پایه‌ها و استوانه‌های محکم داخلی باشد؛ این میشود پیشرفت؛ پیشرفت واقعی این است.» ۱۳۹۴/۱۲/۲۰ 

انقلاب اسلامی یک تحوّل عظیم ایجاد کرد... در انقلاب، خودباوری و اعتماد به نفس، به جنگِ وابستگی رفت؛ خدا هم کمک کرد. «ما میتوانیم» را امام بزرگوار در اعماق جان این ملّت قرار داد. این، یکی از مظاهر مهم عقلانیت امام بزرگوار بود. امام با انقلاب اسلامی و با تشکیل جمهوری اسلامی، راهِ میانه‌ی عقب‌ماندگی و غرب‌زدگی را ترسیم کرد.

پیشرفت اسلامی - ایرانی که متضمن تحقق منافع ملی ایرانیان است، چارچوب و ویژگی‌هایی دارد. پیشرفت در منطق اسلام دارای جامعیت بوده و دو بُعد مادی و معنوی را توأمان در برمی‌گیرد: «پیشرفت در مفهوم اسلامی، با پیشرفت یک بُعدی یا دو بُعدی در فرهنگ غربی متفاوت است؛ چند بُعدی است.» ۱۳۹۱/۷/۲۳  پیشرفت در علم، اخلاق، عدالت، رفاه عمومی، اقتصاد، عزت و اعتبار بین‌المللی، استقلال سیاسی، عبودیت و تقرّب به خدای متعال، همه و همه در الگوی پیشرفت اسلامی - ایرانی وجود دارد: «هم «دنیا» در این پیشرفتی که مورد نظر است، ملحوظ شده است، هم «آخرت».» ۱۳۹۱/۷/۱۹ 

اکنون و در دهه‌‌ی چهارم انقلاب اسلامی دو راه متفاوت پیش‌روی ملت و دولت است: راه اول، اتکاء به تجربیات تاریخی و راه دیگر بی‌اعتنایی به تجربیات و تکرار اشتباهات. تجربه‌ی پیشرفت‌های حقیقی‌ای که پس از انقلاب اسلامی به دست آمده و ناکامی‌های الگوی توسعه‌ی وابسته هردو پیش‌روی ماست. ادامه‌ی مسیرِ «پیشرفت حقیقی» و تأمین «منافع ملّی» در گرو تداوم فکر و روحیه‌ی انقلابی‌گری، تربیت نسل جوانِ مؤمن و انقلابی و درک مسائل با «عقلانیت انقلابی» است و البته هزینه‌ی تغییر این مسیر نیز «سیلی خوردن» و «بازگشت به دوران سُلطه و عقب‌ماندگی» ۱۳۹۶/۳/۳۱ است: «همه باید  بدانند میتوان این راه را با شیوه‌ی انقلابی حرکت کرد و آن‌وقت، پیشرفت قطعی است؛ و میتوان به شیوه‌ی دیگری حرکت کرد و آن‌وقت سرنوشت، سرنوشت رقّت‌آوری خواهد بود. امام تعبیر رایجی داشتند، مکرّر در مواردی میگفتند: «اسلام سیلی خواهد خورد». اگر راه را عوض کردیم، ملّت ایران سیلی خواهد خورد، اسلام هم سیلی خواهد خورد.» ۱۳۹۵/۳/۱۴