دین محوری؛ بنیان فکری آیت الله مهدوی کنی

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، محمدرضا حاج‌باقری مشهور به «مهدوی‌کنی» در چهارده سالگی، ملبس به لباس روحانیت شد. ایشان نزد اساتیدی، چون آیات عظام؛ امام خمینی (ره)، بروجردی، طباطبایی، شهید مطهری، مرعشی نجفی و جبل عاملی، فقه و اصول، فلسفه و کلام و تفسیر را تا سطوح عالی آموخت.

آیت الله مهدوی کنی در سال ۱۳۲۷، به همراه تعدادی از طلاب، تشکلی به نام «مجمع سیاسی» تشکیل داد که هدف آن، تحول در وضعیت درسی و وارد کردن حوزه به مسائل سیاسی بود. ایشان از سنین نوجوانی در جریان آشنایی با نهضت امام خمینی (ره)، وارد مسیر مبارزات انقلابی شد و این مسیر را تا پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن، ادامه داد.

آیت‌الله مهدوی کنی در زمان حیات خود، دوران پر فراز و نشیبی را سپری کرد. از این رو، مواضع و سخنرانی ایشان، بهترین گواه برای تبیین اندیشه فکری معظم له، است. تأملی بر این مواضع و سخنرانی ها، مفاهیمی چون؛ التزام به ادای تکلیف، پایبندی به اصل ولایت فقیه، اخلاق مداری، قانونمندی، انقلابی بودن و خدمت کردن به مردم، مشهود است. در اندیشه و سیرة آیت الله مهدوی کنی، «دین و شرع محوری»، بنای دیگر مفاهیم است.

ولایت مطلقه فقیه

در اندیشه آیت الله مهدوی کنی در دوره حضور معصوم (ع)، حکومت حق مسلم معصوم (ع) و در دوران غیبت حکومت به طور کلی، حق فقیه جامع‌الشرایط است. ایشان حاکم نظام سیاسی  و جامعه اسلامی را نائب امام زمان (عج) می‌داند: «رهبری ولـی فقیـه تقدس دارد و بنا به اعتقاد ما، ایشان نائب امـام زمـان (عج) است.»

آیت‌الله مهدوی کنی ضرورت تشکیل حکومت اسلامی را امری برخاسته از شرع و مبنای مشروعیت حاکم اسلامی را انتصاب الهی می‌دانند و جایگاه مردم در حکومت اسلامی را صرفاً در مرحله فعلیت و تحقق حکومت اسلامی به رسمیت می‌شناسند. ایشان در خصوص اختیارات فقیه، قائل به ولایت مطلقه فقیه است. معظم له تبعیت و یاری حاکم اسلامی را واجب می‌داند: «بر مردم واجب است که حاکم را اطاعت کننـد و وی را یاری دهنـد و چنانچـه تخلـف کننـد، گناهکـار و مستحق عقوبت و کیفرند.»

ایشان روحانیت را از شاخه هـای ولایـت می‌داند: «ایـن شاخه‌ها هستند کـه ایـن درخـت را از گزنـد حوادث حفظ می‌کنـد و آن ریشـه هـم ایـن شاخه‌ها را حفظ می‌کند.»

روحانیت؛ هدایتگر جامعه

از منظر آیت الله مهدوی کنی، وظیفه روحانیون همانطور که حضرت امام (ره) تأکید داشتند، راهنمایی انقلابیون است و از این رو حضور روحانیت برای حفظ مسیر انقلاب لازم و ضروری است. به باور ایشان: «اگر روحانیت تا یکی دو دوره دیگر حضورش را محکم نکند، انقلاب مسیرش عوض می‌شود و تنها اسم جمهوری اسلامی می‌ماند.»

ایشان با بازخوانی تاریخ صـد سـاله کشور، خاطرنشان می‌کند که؛ «هرگاه حرکت روشنفکران و دانشگاهیان بی حضور روحانیت بوده، شکست خورده است و هر وقـت روحانیـت از حرکـت پشـتیبانی کـرده، پیشـروی داشـته است. به دانشجویان گفتم اگر می‌خواهید این کشــور را و عــزّت اســلام را حفــظ کنیــد، روحانیت را رها نکنید.»

البته آیت الله مهدوی کنی این حضور را نه در قالب تحزب و ورود به جناح بندی‌های سیاسی، بلکه حضوری پدرانه می‌داند: «بنده از نظر روحی به تحزّب و تشـکیلات از نوع حزب گرایی عقیده نداشتم و اصولاً برای روحانیت این شکل کار را نمـی پسـندم. من روحانیت را پدر مردم مـی دانـم در حـالی کـه تشکیلات حزبی از نوع امـروزی، روحانیـت را در برابر مردم قرار می‌دهد. مـن بـه رابطـه مردمی از طریق مساجد، محافل و مراکز دینی معتقدم.»

مطابق دیدگاه آیت اﷲ مهـدوی کنـی توجـه بـه سیاسـت در دسـتور کـار روحانیـت قرار دارد، آن هم از این حیث که اصل دین عام و فراگیـر بـوده و سیاسـت در آن، مـورد توجه بوده است؛ بنابراین اقتضای انجام رسالت دینی برای روحانیت، پرداختن بـه امـورسیاسی و اجتماعی است.

اقتصاد وسیله‌ای است برای نیل به مقصود

آیت الله مهدوی کنی در مورد وسیله بودن اقتصاد و اهداف اصلی زندگی می‌گوید: «زندگی را به این چند روزه دنیا و مسائل شخصی محدود ندانید که این دلیل بی همتی یا کم همتی شما خواهد بود. بلکه خود را وقف خدا و در خدمت جامعه، اسلام و امام زمان (عج) قرار دهید. گرچه پول از نیاز‌های ضروری زندگی دنیا است ولی رکن اصلی زندگی چیز دیگری است. همیشه به قله بیاندیشید و از تأثر نفس‌ها غافل نشوید. انفاس قدسیه شما، ارواح ملکوتی و قدسی پرورش می‌دهد. چنانکه نفس‌های آلوده نیز الواح پلید می‌سازد.»

ایشان مشروع بودن منشاء درآمد و همچنین نقل و انتقال آن را از اصول مهم اقتصادی، در اسلام می‌داند و تأکید دارد: «امروزه بسیاری از درآمد‌ها از مصادیق اکل مال به باطل محسوب می‌شود. علاوه بر این، در نقل و انتقال‌ها باید جایز بودن آنها لحاظ شود و نقل و انتقال‌ها نیز جایز بوده و باطل نباشد. مواردی که از مصادیق انتقال مال به باطل هستند؛ مثل قمار، خرید و فروش مسکرات.»

معظم له کار را فعالیتی مفید و ارزش آفرین می‌داند که در اسلام محترم و مطلوب باشد و اینگونه تبیین می‌کند: «از نظر اسلام، ارزش تنها آن نیست که به تولید برگردد، بلکه ارزش به مفید بودن آن برای جامعه بستگی دارد.»

از این رو ایشان بر اساس احکام شرع، اقتصاد را در وهله نخست وسیله می‌داند. سپس تأکید دارد که این وسیله باید ابزاری برای رفع نیاز‌های جامعه انسانی باشد تا به اقتصاد مطلوب در جامعه اسلامی یا برسد و یا مقدمات رسیدن به آن را فراهم کند.

دین اعم است بر سیاست

آیت الله مهدوی کنی، حکومت اسلامی را حکومت دین سالاری مردمی می‌داند. ایشان در تبیین آن تصریح می‌کند: «دیـن سـالاری مردمی به این معنی است که دین، سالار و حـاکم بـر مردم است و این مردم‌اند که در عـین اراده و اختیـار مسئول و مکلف‌اند.»

ایشان دین را عنصر تعیین کننده در مشروعیت نظام سیاسی دانسته و می‌افزاید: «قانونی بودن در نظام‌های سیاسی، از قانون اساسـی و یا مستقیماً از آراء مردم، نشئت مـی گیـرد  و در نظـام الهی و ولایی، از خواست خداونـد متعـال و نـص و نصب پیامبر اکـرم (ص) ناشـی می‌شود. ما شیعیان حکومتی را قانونی مـی دانـیم کـه خداوند آن را تعیین کرده باشد.»

به باور ایشان مشارکت سیاسی، تکلیفی است الهی که مردم را موظف می‌کند همواره در صحنه حاضر باشند: «مشارکت سیاسی در اسلام تنها یک حق نیست؛ بلکه یک تکلیف و مسئولیت است. مردم موظف انـد در همه شرایط برای مشارکت سیاسی در صحنه باشند.»

این فقیه سیاستمدار، پیوند تخصص علمی و تعهد دینی را از الزامات انتخاب کارگزاران و مسئولان می‌داند: «در انتخاب افراد برای پست هـا عـلاوه بـر صـلاحیت علمی، درجه تقوای افراد ملاک اصلی اسـت؛ چرا کـه داشتن تخصص برای پستی، اصل مسلم است و آنچـه که باید مورد توجه قرار گیرد؛ تقواست.»

دیدگاه‌های آیت اﷲ مهدوی دلالت بر آن دارد که «دیـن» قلمرویی وسیع و گسترده است که تمام وجوه و زوایای حیات از جمله مهمترین آنها، «امر سیاسی» را نیز دربرگرفته است.

شخصیتی جامع الاطراف

عضویت در شورای انقلاب، مجلس خبرگان، شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام و ریاست دانشگاه امام صادق (ع)، از جمله فعالیت‌های سیاسی و اجرائی آیت الله مهدوی کنی است.ایشان شخصیتی جامع داشت؛ ابعاد علمی، فقاهتی، در کنار سجایای اخلاقی، مشی سیاسی، صلابت و شجاعت از ایشان، فقیهی سیاستمدار و مجاهدی مبارز ساخت که در عرصه‌ی «توسعه فرهنگ، سیاست و دیانت» از پیشتازان بود.

آیت الله مهدوی کنی در سطح «فردی» هر چند قائل به احترام متقابل بود، اما در سطح «جریانی» بر دیدگاه‌های جریان‌های تندرو و ملی گرا انتقاد داشت و خود همواره در چارچوب فضای فکری سیاسی جریان مذهبی، حرکت می‌کرد. اما از آن جهت که «هدایت» اساس حرکت ایشان در عرصه‌های مختلف بود، اعتدال و مدارا، از شاخصه های، شخصیتی معظم له محسوب می‌شود.

نویسنده و پژوهشگر: فرشته مقدم